Współczesny świat oferuje mieszkańcom Europy ogrom różnego rodzaju pokarmów – zarówno jeśli idzie o specyficzne kuchnie regionalne jak i o produkty możliwe do kupienia w sklepie. Ta obfitość nieraz nie pozwala nam zrozumieć stosunku przeszłych kultur do jedzenia czy ucztowania. Owe społeczności musiały żyć w cieniu nieustającego widma głodu, co wymuszało na nich eksploatacje wszelkich dostępnych pokarmów. Z tej obfitości, paradoksalnie wynikającej z biedy, pozostaje jednak niewiele w materiale archeologicznym czy w źródłach pisanych skoncentrowanych jednak na zupełnie innych sprawach i ludziach.
W tym tekście chciałbym się skoncentrować na wykorzystywaniu mięczaków jako źródła pokarmu przez społeczności strefy egejskie – w długiej perspektywie chronologicznej to znaczy od epoki neolitu aż po koniec starożytności.
Wyjściem do mojego zainteresowania się tym tematem był króciutki artykuł M. J. Bajema, Mycenaean snail-lovers, „Aegeum” t.37 (2014), s.457-458 w którym na bazie fresków z pałacu w Pylos, przedstawiających między innymi ślimaki, autor zastanawiał się czy jest to wyłącznie motyw dekoracyjny czy też istnieje możliwość, że przedstawienia te miały jakieś znaczenie symboliczne lub też Mykeńczycy zwyczajnie jedli slimaki. Oczywiście na bazie takiego materiału nie jest możliwe odpowiedzenie na tak postawione pytanie czy tez na szersze pytanie na temat spożywania mięczaków przez ludność strefy egejskiej w starożytności.
Nie należy się też raczej spodziewać odnotowania dużej ilości ślimaków, małż i innych mięczaków na tabliczkach pisma linearnego B gdyż służyły one przede wszystkim administracji pałacowej. Podobnie w innych źródłach pisanych z epoki klasycznej – choć wyjątkiem mogą być tu traktaty medyczne w tym zwłaszcza części o dietetyce.
Jedyną możliwością jest więc sprawdzenie danych archeozoologicznych z poszczególnych stanowisk. Dobrym, choć skrótowym podsumowaniem wykorzystania pokarmów morskich jest artykuł pani Mylony z 2014 roku /D. Mylona, Aquatic animal resources in Prehistoric Aegean, Greece, „Journal of Biological Research-Thessaloniki” t.21 z.2 (2014)/ jednak badaczka ta koncentruje się na znaleziskach przede wszystkich ichtiofauny kwestie mięczaków morskich poruszając niejako przy okazji, dodatkowo artykuł dotyczy okresu od mezolitu do epoki brązu.

(cardium glaucum za wikipedia.org)
Jednym z pierwszych które sprawdziłem było Kastanas /C. Becker, Kastanas. Ausgrabungen in einem siedlungshügel der bronze- und eisenzeit Makedoniens 1975-1979. Die Tierknochenfunde, Berlin 1986, s.230-236/ dobrze publikowane, wraz z licznymi analizami specjalistycznymi w latach 80tych. Odkryto tu ponad 12 000 skorup mięczaków z czego jednak jedynie ok 4000 w dobrze datowanych warstwach. Gatunkowo występują tu dwie formy Unio crassus – sójka gruboskorupowa oraz cardium glaucum czyli sercówka pospolita. Ich znaczny udział odnotowano w warstwach 14 a i b do 8-6 co odpowiada okresowi od z grubsza 1300 ac do 800-700 aC. Autorzy opracowania uznali je za łatwo dostępny pokarm choć mało wartościowy kalorycznie ze względu na ilość mięsa.
Odkryto tu też nieliczne muszle ślimaków – cypraea lurida, tricolia speciosa, cyclope neritea, cerithium vulgata, littorina neretoides. Do tego poza ślimakami morskimi odnotowano także slimaki lądowe jak helix pomatia (czyli popularny ślimak winniczek) czy aegopinella.
Wydaje się więc, że dość dobrze poświadczone jest spożywanie tutaj różnego rodzaju mięczaków od epoki brązu aż do epoki żelaza choć z różną intensywnością – ilość muszli z najmłodszych i najstarszych warstw jest ograniczona. Być może nieprzypadkowo zwiększenie ilości muszli – a więc i domniemanego spożycia mięczaków przypada na okres od 1300 do 800-700 aC a więc okres końca świata mykeńskiego i wieków ciemnych.
Oczywiście należy brać pod uwagę możliwość, że część z nich dostała się na stanowisko w sposób przypadkowy lub niezwiązany z użyciem konsumpcyjnym.
Kolejnym stanowiskiem jest stanowisko w Lerna /N.G. Gejvall, Lerna a preclassical site in Argolid. Result of excavation conducted by The American School of Classical Studies at Athens. Vol 1 The Fauna, Princeton 1969, s.50 i tabela 4/. Wyniki badań pozostałości zwierzęcych na stanowisku opublikowano jeszcze w latach 60tych. Jedną z większych ciekawostek jest to, że odkryto tu muszle ślimaka helix mazzulli gatunku endemicznego dla terenu Włoch w tym zwłaszcza Sycylii. Jego pozostałości odkryto w warstwach z epoki brązu nie występował natomiast w nawarstwieniach z okresu klasycznego czy rzymskiego.

(helix mazzulli za wikipedia.org)
Lista gatunków mięczaków odkrytych na stanowisku w Lerna jest długa i obejmuje: takie gatunki morskie jak – glyphis italica defrance, patela coreuela, patela ferruginea, monodota fragarioides, cerithium vulgatura, talparia lurida, dolium galea, murex trunculus i brandarius (do produkcji barwników niebieskiego/indygo i purpury), triton tritonis/charonia tritonis – gatunek morskiego ślimaka występujący od Indii po Pacyfik oraz na M. Czerwony, głownie gatunek ozdobny), thais hoemostoma, euthria cornea, conus mediterraneus (gatunek zdolny swoim jadem zrobić krzywdę nawet człowiekowi), a także gatunki lądowe jak – rumia decolata czy wspomniany wcześniej helix muzulli. Mamy też takie małże jak arca noae czyli arka noego do dziś popularnie odławiany w celach konsumpcyjnych. Do tego inne małże jak arca barbata, glycymeris glycymeris (po angielsku dog cockle co wskazuje na niską kondycję ludzi jedzących ten gatunek), mytilus edulis czyli omułek jadalny, pinna nobilis. Mamy tu też takie gatunki jak spondylus gaedropus, cardium edule (sercówka jadalna), venus rugosa, topex decussostus, mactra stultorum (dość popularny gatunek jadalny) i pholas dactylus – jadalny gatunek znany i nieprzerwanie popularny od starożytności.

(muszla charonia tritonis za wikipedia.org)
Łącznie na stanowisku mamy 8724 pozostałości mięczaków, głównie w warstwach Lerna II-V. Najpopularniejszym gatunkiem jest cardium edule, w dalszej kolejności popularne były muszle spondylusa i murex.
Znów potwierdza nam to wykorzystywanie w kuchni różnego rodzaju mięczaków, choć część na pewno dostała się na stanowisko przypadkowo lub w związku z produkcja farbiarska czy dla wartości estetycznych swoich muszli.
Przenosząc się w czasie nieco wcześniej do czasów neolitycznych również odkrywamy na stanowiskach archeologicznych pozostałości mięczaków. Pewnym przykładem jest Makriyalos lezące nad płytką zatoką w północnej Grecji, stanowisko późnoneolityczne na którym odkryto gigantyczna liczbę pond 795 000 muszli mięczaków głownie sercówki. Płytkie wody pobliskiej zatoczki umożliwiały łatwe ich zbieranie nawet bez specjalnego sprzętu. Jak uważają autorzy badań przynajmniej część z mięczaków zbierana była jako pokarm natomiast sporo służyło do produkcji różnego rodzaju przedmiotów z muszli /M. Pappa, P. Holstead et al, The Neolithic site of Makriyalos, northern Greece. A reconstruction of the social and economic structure of the settlement through a comparative study of the finds [w:] Diet, Economy and the Society in Ancient Greek World. Towards a Better Integration of Archaeology and Science, pod red. S. Voutsaki, S.M. Valamoti, Paryż 2013, s.79-80/.

(muszla murex brandaris za wikipedia.org)
Na epokę brązu datuje się też znalezisko z Petras /D. Mylona, The Bones [w:] The hieroglyphi archive at petras, Siteia, pod red. M. Tsipopoulou, E. Hallager, s.124/ gdzie w archiwum odkryto 219 pozostałości zwierzęcych z czego 18 należało do mięczaków. Odkryto tu parę muszli ślimaków lądowych najpewniej będących domieszką przypadkową oraz muszle mięczaków morskich – murex brandaris czy mytillus sp oraz gatunki z rodziny patellidae. Są to gatunki jadalne choć nie da się wykluczyć także ich znaczenia dekoracyjnego.
Interesującym stanowiskiem jest także datowane na wczesną epokę brązu Trypiti /R. Veropoulidou, A. Vasilakis, Exploring mollusc food consumption practices: the shell asemblage from the early bronze Age Tyrpiti, souther Crete [w:] Fish and seafood. Anthropological perspectives from the past and present, pod red. A. Matalas, N. Xirotiris, Heraklion 2013, s.33-54/. Odkryto tu ponad 6000 muszli z czego 4656 w warstwach datowanych na okres Wczesno minojski II (2650-2300/2250 aC). Sama osada położona jest nad morzem – ok 800 metrów od dzisiejszego wybrzeża i na niewielkim wzgórzu mającym ponad 100 metrów nad poziom morza. Z tych 4656 aż 4606 należało do mięczaków morskich a jedynie 50 do ślimaków lądowych – w dodatku będących najpewniej późniejszą domieszką. Są tu reprezentowane bardzo różne gatunki ale co ciekawe żaden w zdecydowany sposób nie dominuje. Wymienić można patella lusitanica, patella caerulea, patella ulyssiponensis, monodonta turbitana, hexaplex trunculus, cymatium parthenopenum, fasciolaria lignaria, cerithium vulgatum, luria lurida, buccinulum corneum, charonia sp, spondylus gaedropus, glycymeris sp, acanthocardia tuberculata, pisania striata, phalium granulatum, columbella rustica, conus mediterraneus, barbatia barbata. Zauważono tu kilka ciekawych cech jeśli idzie o zestaw gatunkowy i same muszle – zbierano przede wszystkim osobniki dorosłe w pełni rozwinięte – nie wszystko jak popadnie a jedynie te które były tego warte. Dodatkowo zdecydowana większość tych gatunków to zwierzęta żyjące na płytki wodach a więc łatwo dostępne dla człowieka. Nieco więcej wysiłku wymagało jedynie zbieranie gatunku murex. Dalej zdecydowana większość – ponad 97% muszli należy do gatunków jadalnych i odkryte były w depozytach śmieci pokonsumpcyjnych co potwierdza przypuszczenie, ze zbierano je jako pokarm. Jedynie niewielka ilość muszli mogła być wynikiem przypadkowego zaplątania się podczas połowu czy zostać zebrana ze względu na walory estetyczne.
Ciekawe wartości mają też domniemane ilości mięsa pozyskiwane z takiej ilości muszli – otóż o 2000 muszli patellidae odpowiada od 5 do 9 kg mięsa. Z kolei 1000 muszli gatunku hexaplex odpowiada od 15 do 30 kg mięsa. Można próbować oszacować ilość mięsa odpowiadającego naszemu zestawowi muszli mięczaków morskich na między 24 a 44 kg. Nie wydaje się to być dużą wartością w porównaniu do ilości mięsa dostarczanego przez zwierzęta hodowlane.
Bardzo dużo muszli odkrytych tutaj noszą ślady obróbki rzeźnej – przede wszystkim w postaci nacięć oraz ślady działania wysokiej temperatury – co znów potwierdza ich używanie jako pokarmu.

(muszle conus mediterraneus za wikipedia.org)
Z epoki brązu pochodzi tez zbiór muszli mięczaków odkryty na stanowisku Sissi III /R. Veropoulidou, Sissi: The Shell Assemblages. Preliminary results from Building CD and Building E [w:] Excavations at Sissi III. Preliminary Report on the 2011 Campaign, pod red. J. Driessen et al, Louvain 2012, s.185-200/. Odkryto tu 4858 fragmentów muszli mięczaków co składa się na 68 różnych gatunków mięczaków morskich i lądowych. Zdecydowana większość z nich datowana jest na okres późno minojski III a jedynie kilka na środkowo minojski II.
W przypadku ślimaków lądowych część jest na pewno przypadkowymi zanieczyszczeniami materiału – czego dowodzi ich inny stan zachowania ale niemal 50% dostało się do warstw razem z innymi materiałami i mogą być datowane tak jak datowana jest dana warstwa. Część z nich mogła zostać tu przyciągnięta przez człowieka np razem z drewnem, część zaś mógł zwyczajnie zamieszkiwać osadę w epoce brązu.
Duża różnorodność gatunków morskich jest porównywalna do materiałów z innych osad kreteńskich epoki brązu choć pewną ciekawostką są pozostałości krabów z rodziny cancridae. Wszystkie gatunki mięczaków morskich nadal występują w przybrzeżnych wodach wokół stanowiska i dlatego należy założyć, że ich pozyskiwanie nie stanowiło problemu logistycznego ani technicznego dla mieszkańców osady. Ludzi eksplorowali głównie strefy łatwo dostępne, do głębokości ok 1-2m (w tej strefie występuje ponad 75% gatunków których muszle odkryto na stanowisku). Zbierano je najprawdopodobniej podczas przypływu lub tez w wodach poniżej linii odpływu. Większość z tych małż zbierana też była w celu ich konsumpcji. Potwierdzają to ślady obróbki termicznej i odkrywanie muszli wśród odpadków z poszczególnych gospodarstw domowych, zazwyczaj w większych skupiskach.
Nieco więcej wysiłku wymagało zbieranie muszli mięczaków przeznaczonych na produkcje barwników.
Zbieranie mięczaków jako pokarmu odbywało się na stanowisku raczej w małej skali. Kilka ciekawostek można wyciągnąć jednak z miejsca odkrycia poszczególnych skupisk muszli w badanych budynkach np w budynku E. Otóż na podłodze w warstwach z końca fazy PM IIIA2 lub początku fazy PM IIIB, w pokoju 5.11 odkryto muszle około 120 mięczaków. Przyjmując uśrednione wartości podane w artykule na temat mięczaków w Trypiti daje to od 0.8 do 1.56 kg surowego mięsa. Z kolei w pokoju 5.3 tego samego budynku w warstwach datowanych na okres PM IIIA2 odkryto muszle co najmniej 57 osobników co daje z kolei 0.38 do 0.74 kg mięsa. W budynku CD w pokoju 4.15 w warstwie datowanej na okres ŚM II odkryto muszle co najmniej 48 osobników co odpowiadałoby teoretycznie 0.32 do 0.62 kg mięsa. Jeśli przyjąć, że każde takie zgrupowanie muszli oznaczało jeden posiłek, może to prowadzić do interesujących wniosków na temat obfitości diety mieszkańców strefy egejskiej.

(muszla spondylus gaedropus za wikipedia.org)
O wykorzystywaniu gatunku spondylus gaedropus w celach konsumpcyjnych czy produkcyjnych (lub jako narzędzia) przez całą epokę brązu – na różnych stanowiskach greckich traktuje artykuł R. Veropoulidou, Spondylus gaedropus tools and meals in Central Greece from 3rd to the early 1st millenium BCE [w:] Spondylus in Prehistory. New data and approaches. Contributions to the archaeology of shell technologies, pod red. F. Ifantidis, M. Nikolaidou, Oksford 2011, s. 190-208. Tekst dobrze dokumentuje wykorzystanie spondylusa jako pokarmu i przedmiotu wytwórczości ludzkiej przez całą epokę brązu i co ciekawe autorka odnotowuje nieznaczny wzrost ilości muszli tego gatunku we wczesnej epoce żelaza, choć inne wyraźne wzrosty to faza PH II, PH IIIA i PH IIIC.
Przenosząc się znów w czasie warto wspomnieć tutaj o kilku znaleziskach z czasów znacznie późniejszych, gdyż potwierdzają one funkcjonowanie zwyczaju spożywania mięczaków w zasadzie przez cały okres historii aż do dziś.
Interesującym znaleziskiem z kilku względów jest odkrycie z Kalaureia /D. Mylona, Dealing with the unexpected. Unusual animals in an Early Roman cistern fill in the Sanctuary of Poseidonat Kalaureia, Poros [w:] Bones, behaviour and belief. The zooarchaeological evidence as a source for ritual practice in ancient Greece and beyond, pod red. G. Ekroth, J. Wallensten, Sztokholm 2013, s.149-166/. Chodzi o wypełnisko cysterny z okręgu świątynnego w Kalaureia, co bardzo ważne wypełnisko to powstało w wyniku jednorazowego aktu zasypania i zawiera, jak uważają badacze tego stanowiska, depozyt resztek po ofiarach w świątynie. Depozyt ten powstał około 50 aC i zawiera liczne kości zwierzęce w tym zwierzęta dość nietypowe takie jak węże czy płazy. Do tego to co nas najbardziej interesuje – 2500 muszli morskich mięczaków. Z czego 2355 to muszle gatunku bolinus brandaris, wrzucone razem w jednej grupie tworzącej cienką warstewkę nad kośćmi innych zwierząt. Do tego pozostałe mięczaki stanowią gatunki powszechnie znane jako jadalne. Warto również pamiętać, że bolinus brandaris też jest gatunkiem jadalnym i wydaje się, że w tym przypadku należy patrzeć na nie w ten sposób – mimo, że mogły też być użyte w procesie pozyskiwania barwniku. Być może jest to więc pierwszy przypadek ofiary złożonej z mięczaków.
Podobnie jak w przypadku cysterny w świątyni, także w cysternach w Nea Paphos na Cyprze odkryto pozostałości mięczaków – choć nieliczne gdyż stanowiły ok 5% całości materiału faunistycznego wydobytego z dwóch cystern i najczęściej każdy gatunek reprezentowała pojedyncza muszla. Były tu zarówno gatunki lądowe jak i wodne – Antalis dentalis, Antalis vulgaris, Arca noae, Argonauta argo, Astraea rugosa, Barbatia barbata, Bollinus brandaris, Cerithium rupestre, Chamelea, Columbella rustica, Conus ventricosus, Cyclope neritea, Eobania vermiculata, Fasciolariidae, Fissurella picta, Fusinus pulchellus, Fusinus rostratus, Glycymeris bimaculata, Glycymeris insubrica, Haliotis tuberculata, Helix ascemnis, Lima lima, Luria lurida, Mimachlamys varia, Muricidae, Muricopsis cristatus, Mytylidae, Nassarius cuvieri, Olividae, Ostreidae, Patella caerulea, Patella ulyssiponensis, Spondylus gaederopus, Ranellidae, Tellina tenuis, Turritella communis. Do najpopularniejszych zaś należą lima lima i helix ascemnis. Mimo, że generalnie jest to zbiór odpadków pokonsumpcyjnych to nie wiadomo czy dotyczy to również jakiejkolwiek części mięczaków /E. Tepe, Zooarchaeological analysis of material from cisterns STR 1/96–97 and HA/NEH 2.16.3 in Nea Paphos, „Polish Archaeology in the Mediterranean” t.21 (2012), s. 677-689/.
Zebrane materiały wskazują, ze społeczności strefy egejskiej spożywały mięczaki, głównie morskie, jako dodatek do diety bądź też jej uzupełnienie w czasie pogorszenia dostępności pokarmu – na co wskazywać może większy udział muszli w okresie wczesnej epoki żelaza a więc wiekach ciemnych. Niestety potwierdzenia spożywania ślimaków lądowych nie udało mi się znaleźć a ich obecność w materiale faunistycznym może być przypadkowa. Ciekawa jest też próba określenia wielkości pojedynczego posiłku złożonego z mięczaków morskich – oparta na znaleziskach skupisk muszli z Sissi III, wskazujących, że taki pojedynczy posiłek składał się z ok 0.5 kg surowego mięsa małż.