Zanim tekst właściwy – wszystkie przypisy w tekście oznaczone są (X) gdzie X to kolejna cyfra i znajdują się pod tekstem. Dodatkowo by tabelki wyświetliły się w jakiejś czytelnej wielkości trzeba je kliknąć.

Całkiem niedawno obchodziliśmy jubileusz związany z okrągłą rocznicą urodzin wybitnego dziejopisa – Tacyt – bowiem o nim mowa. Nazywany on jest nie tylko mianem ostatniego przedstawiciela patrycjuszowskiego sposobu myślenia(1) ale i największego historyka rzymskiego, jego zaś dzieła inspirowały takie postacie polskiej kultury jak choćby Adam Mickiewicz(2).
Wśród twórczości Tacyta wybija się pismo znane jako Germania, już choćby z tego powodu, że jest ono pierwszym pismem tego typu w literaturze łacińskiej. Nazywana bywa Germania dziełem etnograficznym co tylko częściowo jest prawdą. Częściowo ponieważ jak pisze I. Lewandowski – (…) Tacyt pod niejednym względem idealizuje, w sferze zaś moralności poniekąd przeciwstawia władcom świata, zepsutym cywilizacją, zwłaszcza luksusem, chciwością bogactw, rozpustnym życiem. U Germanów w cenie jest czystość i surowość obyczajów, skromność w strojach, pokarmach, mieszkaniach, na grobach; niewolnicy są lepiej traktowani niż gdzie indziej, a wyzwoleńcy nie panoszą się po domach (…). Płynie stąd dla Rzymian nauka, łatwa do zapamiętania (…)(3).
Takie spojrzenie na świat barbarzyńców, dzikich – stało się pewnego rodzaju archetypem tak zwanego dobrego barbarzyńcy – który następnie wszedł do kultury popularnej. Dziś gdy mówi się o barbarzyńcach to często są to ludzie szlachetni, odważni, skromnie żyjący, nie zepsuci cywilizacją – a więc opis ten odpowiada pozytywnym cechom przypisanym im przez Tacyta. Dotyczy to też wad zdefiniowanych przez tegoż antycznego dziejopisa, takich jak nieumiarkowanie w piciu, gwałtowność i zapalczywa wojowniczość.
Jednym z takich elementów dziś nieodmiennie kojarzących się nam z barbarzyńcami jest ich wielkość – co stanowi też właściwą treścią niniejszego artykułu.
Pisze Tacyt bowiem o Germanach tak: Ipse eorum opinionibus accedo, qui Germaniae populos nullis aliis aliarum nationum conubiis infectos propriam et sinceram et tantum sui similem gentem exstitisse arbitrantur. Unde habitus quoque corporum, tamquam in tanto hominum numero, idem omnibus: truces et caerulei oculi, rutilae comae, magna corpora (…)(4).
Czy rzeczywiście Germanie w czasach Tacyta i wcześniej powinni być opisywani jako wielcy czy też wysocy czy raczej należy to traktować jako element myślenia wedle którego Rzymianie skarleli z powodu cywilizacji?

Dane historyczne

 

Tacyt poza tym ogólnym opisem zwykłej wielkości jeszcze choćby przy okazji starć rzymsko-germańskich a konkretnie bitwy pod Idistaviso w której Germanik pokonał wojska germańskie z Arminiuszem na czele. Tacyt pisze: Nec minor Germanis animus, sed genere pugnae et armorum superabantur, cum ingens multitudo artis locis praelongas hastas non protenderet, non colligeret, neque adsultibus et velocitate corporum uteretur, coacta stabile ad proelium; contra miles, cui scutum pecotri adpressum et insidens capulo manus, latos barbarorum artus (…)(5). Germanie przegrywają tą bitwę między innymi z powodu wyższości taktyki rzymskiej – osłonięci dużymi tarczami Rzymianie dźgają bezlitośnie swoimi mieczami barbarzyńców, którzy z braku miejsca nie są w stanie podjąć równorzędnej walki. Mimochodem więc Tacyt wspomina tu o szerokich członkach Germanów.
Wcześniejsze źródła mówią dokładnie to samo o Germanach – są oni wielkiego wzrostu i waleczni – tak opisuje ich sam Cezar, który starł się z nimi w trakcie podboju Galii: (…) wskutek rozpytywania się naszych oraz opowiadań Galów i kupców, rozwodzących się nad potężnym wzrostem Germanów i nad ich niewiarygodną odwagą, a także wprawą we władaniu bronią (Galowie powiadali, że „podczas wielokrotnych z nimi starć nie mogli wytrzymać zarówno wyrazu ich twarzy, jak i groźnego spojrzenia”), tak wielkie przerażenie nagle ogarnęło całe wojsko, że wywołało poważne zaniepokojenie w sercach i umysłach wszystkich żołnierzy(6).
Co ciekawe w sposób bardzo zbliżony do tego w jaki Tacyt charakteryzuje wielkość Germanów, Pauzaniasz opisuje Celtów – podaje on bowiem co następuje: Celtowie przewyższają wzrostem wszystkie inne ludy(7).
Wydaje się zatem, przy wszystkim co wiemy o Tacycie i jego dziele, że w antyku mógł istnieć stereotyp w myśl którego dzicy barbarzyńcy są również wysocy i odważni. Czy jednak w takim micie nie może być ziarnka prawdy?

 

Materiał archeologiczny – ograniczenia i historia badań

 

By sprawdzić na ile Tacytowe zapewnienia o wielkości German są prawdziwe odwołam się do danych antropologii fizycznej, wydaje się bowiem najprostszym sprawdzić szczątki by odpowiedzieć na pytanie czy rzeczywiście Germanie byli tak wysocy jak ich opisywano.
Niestety ma to pewne swoje ograniczenia. Po pierwsze – nie jesteśmy w stanie prawidłowo rekonstruować sylwetki człowieka na bazie jego szkieletu – zbyt dużo czynników osobniczych (umięśnienie, tryb życia, jakość pokarmu) wpływa na to by uzyskiwane wyniki były prawidłowe. Również w Polsce zastanawiano się nad ta problematyką – warto tu wspomnieć o artykule Piontka i Ziemiańskiego w którym badacze sprawdzają czy możliwe jest odtworzenie sylwetki ludzkiej na bazie odcinka piersiowo-lędźwiowego kręgosłupa, gdzie dochodzą do wniosku, że jest to niemożliwe(8).
Pozostaje zatem jedynie próba oszacowania przyżyciowej wysokości osobników na bazie materiału kostnego pozyskiwanego w trakcie wykopalisk archeologicznych.
Badania nad tym zagadnieniem trwają od XIX wieku i publikacji artykułu Pearsona(9) aż do dziś(10). Zwięzłe podsumowanie metod badawczych stosowanych względem określania wysokości ciała na bazie kości można znaleźć w artykule J. Kozaka(11) czy w pracy doktorskiej dostępnej w internecie(12).
W tych tekstach mamy podstawową literaturę i najważniejsze metody aplikowane do rekonstruowania wzrostu pradziejowych populacji. Warto podkreślić dużą ilość metod i wynikające z tego problemy związane z porównywaniem danych dostarczanych przez poszczególnych antropologów fizycznych, zwłaszcza gdy ci nie podają metody jaką wykorzystali w swoich badaniach.
Metody te jednak były opracowywane początkowo dla kości z grobów szkieletowych, co stanowi kolejny problem gdyż jak wiadomo kości pod wpływem ognia ulegają deformacji – wyginają się, pękają i kurczą(13). Jak z tego wynika proste przełożenie metod opracowanych dla kości z pochówków szkieletowych, na kości z grobów kremacyjnych, z konieczności dawać będą zaniżone wyniki. Błąd jest zresztą dwu stopniowy, po pierwsze bowiem, należy zrekonstruować przyżyciową wielkość danej mierzonej cechy kości a następnie na bazie tego oszacować wysokość danego osobnika. W tym miejscu trzeba też wspomnieć o polskim wkładzie do badań w tej dziedzinie jakim jest tekst autorstwa J. Strzałko, J. Piontek i A. Malinowski(14).
Warto też przypomnieć pionierski artykuł A. Wrzoska jeszcze z okresu międzywojennego(15). Zwięzłą zaś wczesną historię badań nad tym zagadnieniem znajdzie czytelnik w artykule pani Gładykowskiej-Rzeczyckiej(16).
Na zakończenie chciałbym przedstawić jeszcze krótki rys poglądów na to jak wyglądał średni wzrost mieszkańców ziem polskich w okresie wpływów rzymskich.
Gładykowska-Rzeczycka we wspomnianym artykule podaje średni męski wzrost w okresie rzymskim – 162.2 cm (na bazie 4 osobników) i dla kobiet 156.2 cm (10 osobników)17. A. Wiercińska(18) jest w stanie jedynie podać wzrost kobiecy dla interesującego nas odcinka chronologicznego i wynosi on 152.3 cm (na podstawie 4 osobników). Z kolei Strzałko, Piontek i Malinowski(19), w cytowanym artykule podają następujące dane: metodą Trotter-Gleser średni wzrost męski to 171 cm a kobiet 162 cm. Wedle przeliczenia Manouviera średni wzrost mężczyzn to 167 cm a kobiet 159 cm. Warto też wspomnieć o badaniach pani Kozak-Zychman(20) która podaje, że średni wzrost mężczyzn dla interesującego ją odcinka czasu to ok 167.1 cm z odchyleniem rzędu 3.38 cm, kobiety zaś to 152.3 cm z odchyleniem 2.12 cm.
To krótkie wprowadzenie nie wyczerpuje oczywiście całej literatury zagadnienia rekonstrukcji wzrostu ludzi i nie pretenduje do wyczerpywania tegoż tematu, a ma na celu jedynie wskazanie podstawowych problemów z jakimi spotykamy się próbując analizować wysokość ówczesnych ludzi.

 

Materiał

 

Materiał jakim będę się posługiwał pochodzi z cmentarzysk kultury wielbarskiej traktowanej razem z grupą masłomęcką i grupą dębczyńską, kultury przeworskiej, kultury luboszyckiej(21), kultury jastorfskiej oraz z cmentarzysk z terenów tak zwanej Wolnej Germanii(22). Należy przy tym od razu odnotować, że ta ostatnia kategoria jest nieco myląca gdyż są to przede wszystkim groby szkieletowe ze wskazanego obszaru, a więc pochówki wyróżniające się odmiennym rytuałem pogrzebowym a często także bogactwem inwentarza, choć nie wszystkie groby szkieletowe wykorzystane w pracy należą do kategorii tzw grobów książęcych czy to horyzontu lubieszewskiego czy horyzontu Leuna-Hassleben(23).
Jako materiału porównawczego używam kilku stanowisk z terenów państwa rzymskiego oraz materiałów z kultury oksywskiej – genetycznie wprawdzie związanej z kulturą wielbarską ale poprzedzająca tą jednostkę kulturową.
Kluczowym problemem jest kwestia porównania danych uzyskanych często przez poszczególnych badaczy przy wykorzystaniu bardzo różnych metod. Przyjąłem zatem, że gdy wysokość podano w formie przedziału od do, to arytmetyczna średnia tego przedziału jest wartością daną. Podobnie czynię w przypadkach w których podano dla jednego osobnika więcej niż jedną możliwą wartość wysokości przyżyciowej.
Przy porównaniach w obrębie danej kultury podano średnią wysokość mężczyzn i kobiet na danym cmentarzysku, ilość przypadków, uśrednioną wysokość dla całej populacji oraz wartości minimalne i maksymalne przyjmowane przez wysokość dla kobiet i mężczyzn. Zwracam też uwagę, na kwestie różnic między najwyższym i najniższym odnotowanym osobnikiem w danej jednostce archeologicznej, gdyż może to wskazywać na nierówności społeczne i postępującą hierarchizację w obrębie danej kultury. Duże różnice bowiem w obrębie płci należy wiązać ze zróżnicowanym stopniem dostępu do wartościowego pokarmu w okresie wzrostu organizmu.
Przy analizie pominięto wysokość osobników młodocianych oraz osobników o nieokreślonej płci.

 

Kultura wielbarska

 

Dla kultury wielbarskiej dane pochodzą z cmentarzysk w Przelewice(24), Ulkowy(25), Weklice(26), Lubieszewo(27), Gronowo(28), Bagicz(29), Wierzbno(30), Masłomęcz stanowisko 15 i Gródek nad Bugiem Ic(31). Informacje te zostały podsumowane w poniższej tabeli 1.

(Tabela 1)
Z zaprezentowanych danych wynika, że średni wzrost kobiet w kulturze wielbarskiej był niższy niż średni wzrost męski, wyjątkiem jest jedynie Wierzbno ale dla tego stanowiska posiadamy jedynie jedną daną. Średni wzrost męski w kulturze wielbarskiej wynosi 167.91 cm podczas gdy dla kobiet wynosi on 153.64 cm. Zdecydowanie większa różnorodność wzrostu występuje w populacji męskiej – różnica między najniższym odnotowanym osobnikiem a najwyższym wynosi 31.5 cm podczas gdy różnica ta w przypadku kobiet wynosi 25 cm.

 

Kultura przeworska

 

Dla kultury przeworskiej dane pochodzą z następujących cmentarzysk: Grzmiąca(32), Wojkowice st. 15(33), Michałowice(34), Charłupia Mała(35), Kompina(36), Woli Łobudzkiej(37) oraz Domaniowic(38). Informacje przedstawione zostały w tabeli 2:

(Tabela 2)
Zebrane dane są bardzo nieliczne co utrudnia wnioskowanie. Warto odnotować mimo to, że wśród kobiet kultury przeworskiej występuje większa różnorodność wzrostów – różnica między osobnikiem najniższym i najwyższym wynosi 23 cm podczas gdy w przypadku populacji męskiej różnica ta wynosi 10 cm. Średni wzrost męski wynosi zaś 171.11 cm a kobiecy wynosi 159.31 cm.
W obu przypadkach wartość jest wyższa niż w przypadku kultury wielbarskiej ale najprawdopodobniej jest to wynik niskiej ilości danych związanych z obrządkiem pogrzebowym.

 

Kultura luboszycka

 

Kulturę luboszycką reprezentuje jedynie cmentarzysko w Luboszycach(39). Dane przeliczone razem z tzw grobami warstwowymi. Średni wzrost męski wynosi 164.46 cm (n=3) z wzrostem minimalnym 161.8 cm i maksymalnym 167.2 cm. Dla kobiet średni wzrost wynosi 150.6 cm (n=15), wzrost minimalny to 144.3 cm a wzrost maksymalny wynosi 156.3 cm , średni zaś wzrost dla populacji cmentarzyska wynosi 152.91 cm. Warto podkreślić, że są to dane pochodzące wyłącznie z grobów ciałopalnych co może powodować pewne zachwianie w dół.

Kultura jastorfska

Dla tej jednostki dane pochodzą z cmentarzysk w Glövzin(40), Kemnitz(41), Gräfenhainichen(42), Kunowie(43), Długie(44), Kolbow(45), oraz Malchin(46). Dane przedstawiono w tabeli 3:

(Tabela 3)

Średni wzrost męski jest wyższy niż w przypadku kobiet ale różnica między płciami jest najniższa w badanym materiale (być może jest to efekt niemal wyłącznie ciałopalnego obrządku pogrzebowego i związanych z tym problemów z szacowaniem wzrostu). Różnica wzrostu między najniższym i najwyższym odnotowanym osobnikiem płci męskiej wynosi 12.1 cm, podczas gdy w przypadku kobiet różnica ta wynosi jedynie 7.9 cm. Średni wzrost męski wynosi 163.88 cm a średnia dla populacji kobiecej to 155.51 cm.

Wolna Germania

Dla Wolnej Germanii dane pochodzą z cmentarzysk w Schlotheim(47) oraz z cmentarzyska w Skovgarde(48) i Mušov(49), Häven(50) które to dane przedstawia tabela 4:

(Tabela 4)
Ponownie średni wzrost męski jest wyższy niż średni wzrost kobiecy ale różnica jest stosunkowo nieduża. Różnica pomiędzy osobnikiem najwyższym i najniższym w analizowanej populacji męskiej wynosi 12 cm a w przypadku kobiet wynosi 14.4 cm. Średni wzrost męski to 173 cm podczas gdy kobiecy to 163.42 cm. Warto pamiętać, ze analizowana grupa jest dość specyficzna gdyż są to przede wszystkim bogate pochówki szkieletowe, co może się przekładać na wyższy wzrost który w dużej mierze zależy od warunków życia danego osobnika w młodości (przede wszystkim ilości i jakości pokarmu), dodatkowo ilość danych jest stosunkowo niewielka.

Kultura oksywska

Dla kultury oksywskiej dane pochodzą z następujących cmentarzysk Różyny(51), Warzno(52), Sychowie stanowisko 3(53), Podwiesk stanowisko 2(54), Lubieszewo(55). Zostały one przedstawione w tabeli 5:

(Tabela 5)
Średni wzrost męski jest wyższy od średniego wzrostu kobiecego, choć różnice wahają się od minimalnych (1-2 cm) do dużych (21 cm). Różnica pomiędzy wzrostem najniższego i najwyższego odnotowanego osobnika płci męskiej wynosi 20.4 cm a w przypadku płci żeńskiej wynosi 18.25 cm. Średni wzrost męski to 170.33 cm a średnia dla kobiet wynosi 158.58 cm. Warto odnotować, że jest to kilka centymetrów wyższy wynik niż w przypadku kultury wielbarskiej w tworzeniu której wzięła udział również populacja kultury oksywskiej.

Imperium rzymskie

 

Do analizy wysokości ludności imperium rzymskiego wybrano dane z cmentarzysk w Halbturn(56), Leithaprodersdorf(57), Mainz – Kurfüstenstrasse(58), Trier Abteiplatz St. Matthias i ul. Schöndorfer(59), Carnuntum, Tulln, Oggau, Augsburg, Neuburg, Altforweiler, Viminiacum-Vise i Potenzio60 i Sencur(61). Dane te zebrano i przedstawiono w tabeli 6:

(Tabela 6)

Wynika z nich, że średni wzrost męski był wyższy niż średni wzrost kobiecy a różnice wahały sie od stosunkowo niewielkich (1-4 cm) do dużych (kilkanaście cm). Różnice wzrostu w przypadku populacji męskiej Imperium Romanum wynosiła do 39 cm i jest to największa odnotowana różnica w zebranych materiale. Podobnie jak w przypadku populacji żeńskiej gdzie różnica ta wynosi 29 cm i jest ponownie najwyższa w analizowanym zestawie. Średni wzrost męski wynosi 167.49 cm a dla kobiet 158.29 cm. Warto też odnotować, że zarówno najwyższy oraz najniższy osobnik męski w analizowanym materiale wystąpił na terenie Imperium Rzymskiego.

Podsumowanie

Odnotowane przy wcześniejszym opisie materiału największe zróżnicowanie wzrostowe wśród ludności państwa rzymskiego wynika zapewne z dużych różnic majątkowych i związanym z tym poziomem życia w państwie rzymskim. Powszechnie wiadomym jest, że decydujące jeśli idzie o wzrost są dwa czynniki – genetyka (w mniejszym stopniu) oraz jakość życia w tym zwłaszcza odpowiednia ilość i jakość pokarmów przyjmowanych w okresie dorastania. Zatem nie dziwią takie duże różnice wzrostowe w społeczeństwie w którym istniały duże nieraz ogromne nierówności majątkowe i w poziomie życia. O tym jak duże znaczenie ma na wzrost poziom życia pośrednio może też świadczyć to, że najwyższy wzrost dla kobiety (174 cm) i drugi najwyższy dla mężczyzn (180 cm ) odnotowano właśnie w Imperium.
Porównując średni wzrost kobiet z terenów cesarstwa 158.29 cm do wzrostu pań z kultury wielbarskiej (153.64 cm ), przeworskiej ( 159.31 cm), luboszyckiej (150.6 cm) i z terenów tak zwanej Wolnej Germanii (163.42) odnotowujemy, że w praktyce jedynie w przypadku pań z grobów tej czwartej kategorii można mówić o jakiejś zdecydowanej różnicy na korzyść terenów Barbaricum. Niemniej w tym przypadku ogląd sprawy zaburza fakt, że są to dane pozyskane z dość specyficznej kategorii grobów szkieletowych – okazałych przez co można zakładać, że panie w nich pochowane były wyższe niż średnia społeczeństwa z którego się wywodziły.
Gdy sprawdzić wzrost kobiet z kultury oksywskiej (158.58 cm) i jastorfskiej (155.51 cm) to wyniki okazują się zbliżone do tych zarówno z imperium rzymskiego jak i z terenów kultury wielbarskiej, przeworskiej czy luboszyckiej. Pewnym zaskoczeniem jest to, że średnia dla kultury oksywskiej jest wyższa niż dla kultury wielbarskiej mimo, że ludność tej pierwszej niewątpliwie brała udział w tworzeniu się kultury wielbarskiej.
Podobnie gdy porównamy średni wzrost mężczyzn z terenów Imperium (167.49 cm) to nie odbiega on zasadniczo od wyników dla kultury wielbarskiej (167.91 cm), luboszyckiej (164.46 cm). Wyższe wyniki odnotowujemy dla kultury przeworskiej (171.11 cm) i Wolnej Germanii (173 cm). Wyniki te jedak nie są miarodajne – w przypadku kultury przeworskiej tak wysoki wynik jest efektem małej ilości zebranych danych w przypadku zaś grobów z tzw Wolnej Germanii jest to efekt tego, że są to przede wszystkim tzw groby okazałe będace odbiciem nie średniej ówczesnego społeczeństwa germańskiego a elit barbarzyńskich.
Zaskoczeniem jest wysoki wynik średniego wzrostu ludności męskiej kultury oksywskiej (170.33 cm), natomiast wynik dla kultury jastorfskiej (163.88 cm) odpowiada wynikowi uzyskanemu dla Imperium Rzymskiego. Miedzy kultura oksywską a wielbarska w przypadku populacji męskiej wystepuje ta sama zaleznośc co w przypadku populacji żeńskiej.
Ciekawostką jest też to, że jesli idzie o różnice między najniższym a najwyższym odnotowanym osobnikiem to najwyższe wyniki w świecie barbarzyńskim odnotowano w kulturze wielbarskiej (efekt wiekszego rozwarstwienia majątkowego i wiekszego stopnia hierarchizacji społeczeństwa?).
Z podsumowania tego wynika, że nie istnieją jakieś znaczące różnice we wzroście między światem rzymskim a germańskim. Czy zatem starożytni autorzy mylili się i opisywali ludność germańską wedle pewnego ogólnego modelu opisu ludności barbarzyńskiej? Niekoniecznie.
Być może odpowiedzia na nasze pytanie są różnice wynikające ze sposobu powoływania armii w świecie rzymskim i barbarzyńskim. W świecie rzymskim służba w wojsku, zwłaszcza w okresie wczesnego cesarstwa była atrakcyjna przede wszystkim dla ludności uboższej, wywodzącej się z niższych warstw społeczeństwa rzymskiego. W naturalny sposób ludzie ci byli niżsi, w tym aspekcie warto może przypomnieć, że dwa najniższe wyniki jesli idzie o wzrost męski odnotowano właśnie w Imperium Rzymskim.
W przeciwieństwie do cesarstwa wydaje się, że w świecie barbarzyńskim do „służby wojskowej” zobowiązani byli wszyscy wolni mężczyźni przez co średni wzrost wojowników barbarzyńskich mógł być nieco wyższy (bo zbliżony do średniej społeczeństw germańskich) niż średni wzrost żołnierzy rzymskich (zapewne nieco niższy niż średnia dla społeczeństwa rzymskiego).

Przypisy:
1 N. A. Maszkin, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1953, s.30
2 S. Pilch, Tacyt w twórczości trzech wieszczów, Lwów 1926
3 I. Lewandowski, Historiografia rzymska, Poznań 2007, s. 284
4 Tacyt, Germania, 4
5 Tacyt, Rzoczniki II.21
6 Cezar, Wojna galijska, I.39 tłum. E. Konik
7 Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie, X.19, 10 tłum. H Podbielski
8 A. Ziemiański, J. Piontek, O związku między typem budowy ciała a wymiarami i proporcjami piersiowo-lędźwiowego odcinka kręgosłupa, „Przegląd Antropologiczny” t. 37, z.2 (1971)
9 K. Pearson, Mathematical contribution to the theory of evolution.On the reconstruction of the stature of prehistoric races, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London” seria A t.192, (1899) s. 169 – 244 dostępne w internecie
10  By wspomnieć choćby A. Ebeye Oladunni, Stature Estimation From Upper Extremity Long Bones In A Southern Nigerian Population, „Australian Journal of Basic and Applied Sciences” t.7 (2013), s.400-403 czy P. Mahakkanukrauh et al., Stature estimation from long bone lengths in a Thai population, „Forensic Science International”, t.210, z.1-3 (2011), s.279.e1–279.e7
11 J. Kozak, Stature reconstruction from long bones: the estimation of the usefulness of some selected methods for skeletal populations from Poland, „Variability and Evolution” t.5 (1996), s. 83-94
12 B. Großkopf, Leichenbrand – Biologisches und kulturhistorisches Quellenmaterial zur Rekonstruktion vor- und frühgeschichtlicher Populationen und ihrer Funeralpraktiken, Lipsk 2004
13 J. Piontek, Wpływ procesu kremacji na morfologię kości szkieletu ludzkiego. Wyniki badań eksperymentalnych, „Funeralia lednickie” t.4 (2002), s.95-110
14 J. Strzałko, J. Piontek, A. Malinowski, Teoretyczno-metodyczne podstawy badań kości z grobów ciałopalnych, „Materiały i prace antropologiczne” t.85 (1979), s.179-201
15 A. Wrzosek, Antropologiczna metoda badania grobów ciałopalnych, „Przegląd Antropologiczny” t.3 (1928)
16 J. Gładykowska-Rzeczycka, Historia, rozwój i wyniki badańmateriałów kostnych z cmentarzysk ciałopalnych ze szczególnym uwzględnieniem Polski, „Pomorania Antiqua” t.4, s.19 – 27
17 ibidem s.23
18 A. Wiercińska, Źródła antropologiczne od okresu późnolateńskiego do okresu rzymskiego w Polsce, „Wiadomości Archeologiczne” t.40 (1974), z.1, s.19-23.
19 J. Strzałko, J. Piontek, A. Malinowski, op.cit.
20 W. Kozak-Zychman, Charakterystyka antropologiczna ludności Lubelszczyzny z młodszego okresu rzymskiego, Lublin 1996, s.22
21 Mimo świadomości kwestionowania sensu wyodrębniania tej jednostki kulturowej, jest to jednak pewna wygodna etykieta. Więcej patrz: J. Schuster, Wielbark-Przeworsk-Luboszyce. Z badań nad stosunkami kulturowymi na przełomie II/III w. między środkową Łabą a Odrą [w:] Nadodrze w starożytności. Konferencja Grabice, 23-30 czerwca 2004 roku, pod red. G. Domański, Zielona Góra 2011, s.141-161
22 Posługuje się tym zbiorczym terminem dla określenia różnych cmentarzysk z terenów obecnych Niemiec i Danii oraz pojedynczego pochowku z terenu Czech, nie wchodzących w starożytności w skład państwa rzymskiego.
23 Warta odnotowania literatura w tym zakresie to: D. Żychliński, Groby szkieletowe ludności kultury przeworskiej z Wielkopolski jako przejaw obcych wpływów w obrzedowości pogrzebowej na przykładzie zespołu nr 70 z Wymysłowa, pow. Gostyń, woj. wielkopolskie [w:] Archeologia barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim, pod red. M. Karwowski, E. Droberjar, Rzeszów 2009, s.559-566; H. Steuer, Fürstengräber der Römischen Kaiserzeit in Germanien – Bestattungen von Grenzgänger [w:] Grenzgänger zwischen Kulturen, pod red. M. Fludernik, , Wurzburg 999, s. 379-392; Körpergräber des 1. – 3. Jh.in der römischen Welt, pod red. P. Fasold, Frankfurt nad Menem 2007; M. Gebühr, Zur definition alterkaiserzeitlicher Fürstengräber von Lübsow-typ, „Praehistorische Zeitschrift” t.49 z.1 (1974), s.82-128 oraz wiele innych.
24 P. Krajewski, Grób z okresu wpływów rzymskich z Przelewic na Ziemi Pyrzyckiej, „Materiały Zachodniopomorskie” t.38 (1992) s. 158 – 169
25 M. Tuszyńska, Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 2005
26 M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn, Weklice. A cemetery of the WielbarkCulture on the Eastern margin of Vistula delta (Excavations 1984-2004), Warszawa 2011
27 A. Malinowski, Wyniki badań antropologicznych materiałów kostnych z cmentarzysk okresu przedrzymskiego, rzymskiego oraz wczesnego średniowiecza w Lubieszewie, pow. Gryfice, „Materiały Zachodniopomorskie” t.16 (1970), s.151-165
28 F. Róznowski, Materiały kostne z cmentarzyska kurhanowego z okresu wpływów rzymskich w Gronowie, „Materiały Zachodniopomorskie” t.22 (1976), s.109
29 M. Parafiniuk, J. Wdowiak, Dalsze badania szkieletu z Bagicza pochodzacego z II w. n.e., „Materiały Zachodniopomorskie” t.26 (1980), s.57-59
30 J. Piontek, J. Strzałko, Analiza antropologiczna szczątków ludzkich z grobów młodszej epoki brazu i okresu rzymskiego znalezionych w Wierzbnie pow. Pyrzyce, „Materiały Zachodniopomorskie” t.19 (1973), s.120-122
31 Dane za: W. Kozak-Zychman, Charakterystyka antropologiczna ludności lubelszczyzny z młodszego okresu rzymskiego, Lublin 1996 dane cząstkowe są rozproszone m.in. P. Dabrowski, J. Szczurowski, Sprawozdanie z analizy antropologicznej szczątków kostnych ze stanowiska Masłomęcz 15 z badań w latach 1994-1995, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” t.1 (1996), s.91-95; J. Szczurowski, Ocena antropologiczna szczątków kostnych ze stanowiska Masłomęcz 15 (okres rzymski) wyeksplorowanych w 1996 i 1997 roku, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” t.3 (1998), s.130-135; P. Dabrowski, M. Krzyżanowska, J. Szczurowski, Analiza antropologiczna szczątków kostnych z cmentarzyska gockiego w Masłomeczu (stan.15) – sezon 1998, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” t.4 (1999), s.135-138 czy J. Szczurowski, Ocena antropologiczna szczątków kostnych ze stanowiska Masłomęcz 15 (okres rzymski – II-IV w. n.e.) wyeksplorowanych w 1998, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” t.5 (2000)
32 J. Piontek, Wyniki badań antropologicznych grobów ciałopalnych z cmentarzyska w Grzmiącej, „Silesia Antiqua” t.20 (1978), s. 109-113
33 S. Gronkiewicz, Analiza antropologiczna szczątków kostnych z grobów ludności kultury przeworskiej ze stanowiska Wojkowice 15, pow. Wrocław, „Archeologiczne Zeszyty Autostradowe” t.9 2009
34 J. Zagórska-Telega, J. Pikulski, A. Szczepanik, Pierwszy szkieletowy pochówek ludności kultury przeworskiej odkryty na cmentarzysku w Michałowicach, woj. świętokrzyskie [w:] Honoratissimum assensus genus est armis. Studia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanowskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, pod red. R. Madyda-Legutko, J. Rudzińska-Nowak, Kraków 2014 – niestety pojedynczy pochówek kobiety, ale szkieletowy co sprawia, zę dane są bardziej wiarygodne niż w przypadku grobów ciałopalnych
35  P. Kurowicz, M. Olędzki, Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Charłupi Małej koło Sieradza, Łódź 2002, s.67
36 L. Tyszler, Groby z bronią z cmentarzyska kultury przeworskiej w Kompinie, woj. skierniewickie, „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Archaeologica” t.22 (1998), s.103-104
37 A. Śmieszkiewicz-Starska, A. Malinowski, Charakterystyka antropologiczna zawartości popielnicy z Woli Łobudzkiej stan. 1, gmina Szadek, „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Archaeologica” t.21 (1997), s.43-49
38 J. Piontek, Badania antropologiczne grobów ciałopalnych z cmentarzyska w Domaniowicach, pow. Głogów, „Sprawozdania Archeologiczne” t.25 (1979), s.137-148
39 G. Gralla, Ekspertyza antropologiczna szczątków ciałopalnych z Luboszyc [w:] G. Domański, Cmentarzysko w Luboszycach (II-IV w.), Warszawa 1982
40 H. Keiling, Glövzin. Ein Urnenfriedhof der vorrömischen Eisenzeit im Kreis Perleberg, Berlin 1979 s.229-230
41 Ch. Muller, H. Westphal, Anthropologische Untersuchung der Leichenbrände vom Germanischen Gräberfeld Kemnitz, Kr. Potsdam-Land, „Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam” t.10 (1976), s.131-140
42 Ch. Müller, Anthropologische Untersuchung der Spätlatenzeitlichen Leichenbrände von Gräfenhainichen, Kr. Gräfenhainichen, „Jahresschrift fur Mitteldeutsche Vorgeschichte” t.58 (1974), s.275-295
43 B. Marecki, A. Malinowski, Wyniki badań antropologicznych cmentarzyska ciałopalnego kultury jastrofskiej w Kunowie pow. Stargard, „Materiały Zahodniopomorskie” t.16 (1970), s.139-143
44 A. Malinowski, B. Marecki, Cmentarzysko ciałopalne kultury jastrofskiej z okresu przedrzymskiego w Długiem, pow. Stargard w świetle badan antropologicznych, „Materiały Zachodniopomorskie” t.16 (1970), s. 145-148
45 H. Keiling, Kolbow. Ein Urnenfriedhof der vorrömischen Eisenzeit im Kreis Ludwigslust, Berlin 1974, s.121
46 Ch. Müller, Anthropologische Untersuchungen der leichenbrände von malchin und Waren, „Bodendenkmalpflege in mecklemburg” 1971 (1972), s.283-285
47 S.Dusek, Das Germanische Graberfeld von Schlotheim, Unstrat-Hainich-Kreis. Weimarer Monographeien zur Ur- und Fruhgeschichte, Stuttgart 2001, s.237-252
48 P. Ethelberg, Skovgårde. Ein Bestattungsplatz mit Reiden Frauengräbern des 3. Jhs. n. Chr. auf Seeland, Kabenhaven 2000
49 J. Peska, J. Tejral, Das Germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Teil 2, Mainz 2002, s.495-496
50 H. Ullrich, Anthropologische Untersuchung der 1967 aus dem Gräberfeld von Häven, Kreis Sternberg, geborgenen menschlichen Skelettreste, „Bodendenkmalpflege in Mecklemburg” 1968 (1970), s.183-306
51 L. Cymek, J. Różanowski, F. Różanowski, Analiza antropologiczna szczątków kostnych z okresu przedrzymskiego z cmentarzyska w Różynach, woj. pomorskie (Polska), „Słupskie Prace Biologiczne”, t.8 (2011), s.38-47 – groby szkieletowe
52 J. Gładykowska-Rzeczycka, Biostruktura ludności pochowanej na cmentarzysku w Warznie, gm. Szemud (500-125 p.n.e.), „Pomorania Antiqua”, t.15 (1993), s.225-238
53 J. Gładykowska-Rzeczycka, Antropologiczna analiza materiałów kostnych z ciałopalnych grobów w Sychowie, gm. Luzino (stan. 3, Hallstatt D), „Pomorania Antiqua” t.12 (1985), s.149-155
54 E. Bokiniec, Podwiesk Fundstelle 2. Ein Graberfeld der Oksywie-Kultur im Kulmerland, Warszawa 2005
55 A. Malinowski, Wyniki badań antropologicznych materiałów kostnych z cmentarzysk okresu przedrzymskiego, rzymskiego oraz wczesnego średniowiecza w Lubieszewie, pow. Gryfice, „Materiały Zachodniopomorskie” t.16 (1970), s.151-165
56 N. Doneus, Das kaiserzeitliche gräberfeld von Halbturn, Burgenland. Teil 2, Mainz 2014 s.413-484
57 H. Lzicar, Das Gräberfeld Leithaprodersdorf, Burgenland, Wiedeń 2013 – praca magisterska dostępna w internecie:
58 K. Zipp, Anthropologische Untersuchung der Körper- und Brandbestettungen des römischen Gräberfelds Mainz – Kurfüstenstrasse, Gießen 2013, praca doktorska dostępna w internecie:
59 U. Biewer, Medizinische und Zahnmedizinische Untersuchungen der spätrömischen Bestattungen aus den Grabungen am Abteiplatz St. Matthias und der Schöndorfer Straße ze Trier, Saarland 2007 – praca doktorska dostępna w internecie:
60 Dane pochodzą z B. I. M. Schweder, E.-M. Winkler, Untersuchungen zu den Gräberfeldern in Carnuntum, Band 2: Die menschlichen Skelettreste des römerzeitlichen Gräberfeldes Petronell-carnuntum südlich der Zivilstadt (Ausgrabungen 1984-1986), Wiedeń 2004, s.72-74 gdzie zamieszczono również dane porównawcze z innych cmentarzysk wykorzystane i tutaj.
61 A. Valic, Rimskodobna najdoba v Sencurju pre kranju, „Arheoloski Vestnik” (Ljubljana) t.18 (1967), s.195